Wszystko o owulacji

Co to jest owulacja?

Owulacja, inaczej jajeczkowanie, oznacza uwolnienie zdolnej do zapłodnienia komórki jajowej z dojrzałego pęcherzyka jajnikowego, zwanego pęcherzykiem Graafa. Jest to kulminacyjny moment każdego cyklu miesiączkowego, bez którego niemożliwe jest poczęcie się nowego życia.

Przygotowanie do owulacji

Aby doszło do owulacji musi odbyć się cały proces wzrastania i dojrzewania pęcherzyka jajnikowego. Z kilkuset tysięcy pęcherzyków pierwotnych stale obecnych w jajnikach kobiety (a nawet w jajnikach dziewczynki jeszcze przed jej przyjściem na świat) zaczyna rozwijać się grupa pęcherzyków wzrastających, z których jeden zaczyna z czasem dominować i wyprzedzać w rozwoju pozostałe. Gdy pęcherzyk dominujący osiągnie średnicę około 10 mm, rośnie dalej przeciętnie 2 mm dziennie (przez 6-7 dni). Kiedy ma wielkość co najmniej 20-26 mm jest już dojrzałym do pęknięcia pęcherzykiem Graafa.

Proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych stymulowany jest przez  hormon folikulotropowy FSH (folitropina), wydzielany przez przysadkę mózgową do krwi.

Jak dochodzi do jajeczkowania

Dojrzewające pęcherzyki jajnikowe wytwarzają estrogeny, których poziom we krwi stopniowo zwiększa się, osiągając wartość maksymalną na około 36 godzin przed owulacją. Dochodzi wtedy do wydzielenia przez przysadkę mózgową niezbędnych do owulacji ilości hormonu luteinizującego LH. Jego wyrzut poprzedza owulację o około 24-36 godzin, natomiast jego szczytowe wydzielanie - o 12-24 godziny.

Dostępne w aptekach testery owulacyjne działają na takiej właśnie zasadzie – pomagają wykryć pik LH. Najwłaściwszym czasem na staranie się o dziecko są więc 2-3 dni następujące od wykrycia wyrzutu LH.

A tak wygląda moment owulacji, zarejestrowany podczas zabiegu histerektomii:

Po owulacji LH stymuluje komórki ciałka żółtego powstałego z pękniętego pęcherzyka do produkcji progesteronu, który blokuje wystąpienie kolejnej owulacji w tym cyklu miesiączkowym.

Okres od owulacji do wystąpienia następnej miesiączki, czyli faza lutealna, wynosić może od 11 do 16 dni (u jednej kobiety jest on stały), a jego skrócenie wskazywać może na cykl niepłodny, natomiast wydłużenie – na zaistnienie ciąży.

Objawy owulacji

Wzrastający poziom LH we krwi stymuluje komórki pęcherzyka do wytwarzania estrogenów, których rosnące stężenie wywołuje kilka dających się łatwo zaobserwować zmian:

• Rozmiękanie, otwieranie się i unoszenie szyjki macicy,
• Zmiany wydzieliny śluzowej wytwarzanej w kryptach szyjki macicy sprzyjające przeżywalności plemników, a więc jej upłynnienie, rozrzedzenie, powodujące odczucie mokrości i śliskości, rozciągliwość i przejrzystość,
• Owulacja ma zwykle miejsce w tzw. dniu szczytu śluzu (38%), ale może także wystąpić na 3 dni przed i 3 dni po dniu szczytu[1],
• Zwykle tuż po owulacji następuje tzw. skok podstawowej temperatury ciała na poziom wyższych temperatur,
• W okresie okołoowulacyjnym często odczuwany jest ból owulacyjny czy zwiększone libido, ale są to objawy drugorzędne, nie wskazujące bezpośrednio na dzień owulacji.

Czas optymalnej płodności (tzw. fertile window), obejmuje 6-dniowy okres zakończony dniem owulacji. Największe szanse na poczęcie dziecka przypadają przy współżyciu na 2 dni przed owulacją[2], ale sam moment owulacji (trwa zwykle około 15 minut) trudny jest do precyzyjnego wyznaczenia w warunkach domowych. Jedynym pewnym potwierdzeniem, że owulacja odbyła się jest zauważenie uwolnionej komórki jajowej podczas zabiegu chirurgicznego, badania USG podczas monitoringu cyklu, oraz… ciąża;)

Kiedy u Ciebie występuje owulacja?

Jeśli obserwujesz swój cykl miesiączkowy na pewno nie będziesz miała problemu z określeniem tego czasu:

• dni najbardziej zbliżone do momentu owulacji to dzień „szczytu śluzu” oraz dzień następny, a także pierwszy dzień wzrostu temperatury i dzień poprzedzający ten skok,
• potwierdzeniem, że do owulacji doszło jest wzrost podstawowej temperatury ciała na poziom tzw. wyższych temperatur utrzymujący się przez trzy dni (mamy wtedy do czynienia z prawidłowym płodnym cyklem, czyli cyklem dwufazowym).

Zaburzenia owulacji

Do owulacji niezbędny jest silny wzrost poziomu hormonu luteinizującego LH (lutropina), bez jego piku pęcherzyk Graafa nie pęknie, nawet gdy osiągnie dość znaczne rozmiary. Także jeżeli proces dojrzewania pęcherzyka jajnikowego zostanie zaburzony  na etapie pęcherzyka dominującego (np. przez stres czy chorobę), może to doprowadzić do opóźnienia owulacji lub nawet do zaniku pęcherzyka dominującego. Przygotowanie do owulacji jest procesem bardzo wrażliwym na wszelkie zakłócenia i dlatego komórka jajowa może nie zostać uwolniona z dojrzałego pęcherzyka pomimo wyrzutu LH. Istnieje także kilka zbadanych zaburzeń owulacji[3]:

• Tzw. nie pęknięty zluteinizowany pęcherzyk, LUF (luteinized unruptured follicle), dotyczący pęcherzyka Graafa, który nie uwolnił komórki jajowej, natomiast zmienił się w normalnie funkcjonujące ciałko żółte (Ober 1957r, Marik i Hulka 1978r),
• Tzw. retencja komórki jajowej (ovum retention), w tym przypadku dochodzi do pęknięcia pęcherzyka Graafa, ale komórka jajowa zostaje zatrzymana w ściance pęcherzyka i uwięziona w tworzącym się ciałku żółtym (Craft 1980r, Stanger i Yovich 1984r),
• Tzw. pusty pęcherzyk, dotyczący sytuacji, gdzie w dojrzałym do pęknięcia pęcherzyku jajnikowym brak jest komórki jajowej i wzgórka jajonośnego (Rauscher i Ulm 1963r, Hilgers 1989 i 1992r, Coulam 1986r, Tsuiki 1988r).

W jaki sposób blokowana jest owulacja u kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną?

Antykoncepcja hormonalna miała pierwotnie nie dopuścić do owulacji i tym samym uniemożliwić ciążę. Duże ilości syntetycznych hormonów (estrogeny i progestageny) mają zahamować wydzielanie naturalnych hormonów LH i FSH przez przysadkę mózgową kobiety, a więc stworzyć swoistą „protezę hormonalną” zamiast naturalnego cyklu przemian hormonalnych.

Pierwsze pigułki antykoncepcyjne z 1960 roku zawierały ogromne stężenia syntetycznych hormonów i rzeczywiście blokowały owulację, ale jednocześnie powodowały masę groźnych skutków ubocznych zagrażających nawet życiu. Do dzisiejszego dnia producenci starają się stopniowo redukować poziomy sztucznych hormonów w preparatach antykoncepcyjnych, ale działania niepożądane nadal są znaczące.

Niestety wiele badań dowodzi, że hormonalne środki antykoncepcyjne nie zawsze blokują występowanie owulacji. Przy zastosowaniu tabletek dwuskładnikowych do owulacji może dojść w 2-5% przypadków, natomiast jeszcze mniej skutecznie blokują owulację tabletki jednoskładnikowe tzw. minipigułki, przy których do jajeczkowania dochodzić może nawet w 10-40% przypadków[4]. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że w takich wypadkach zadziałać powinny pozostałe mechanizmy antykoncepcyjne, głównie działanie upośledzające śluzówkę macicy czyniące ją niezdolną do implantacji zarodka ludzkiego oraz spowalniające transport jajowodowy…