W organizmie kobiety podczas całego cyklu miesiączkowego wytwarzane są hormony, których stężenie zmienia się w zależności od fazy cyklu, wywierając zróżnicowany wpływ na główne funkcje narządów rozrodczych kobiety, a co za tym idzie na jej płodność. Codzienna obserwacja fizjologicznych zmian, które cyklicznie zachodzą w Twoim ciele, dostarczy Ci niezbędnych informacji tak, abyś mogła precyzyjnie wyznaczyć dni Twojej płodności oraz okresy naturalnej niepłodności. Prowadzenie samoobserwacji i rejestracja zaobserwowanych zmian pozwoli Ci ponadto lepiej zrozumieć jak funkcjonuje Twój organizm, ułatwi akceptację zachodzących przemian oraz umożliwi zidentyfikowanie ewentualnych nieprawidłowości, czy zaburzeń cyklu.
W dalszej części artykułu dowiesz się, w jaki sposób przeprowadza się obserwacje wskaźników płodności w cyklu miesiączkowym, a w szczególności jak poprawnie interpretować ich zmiany:
- Pomiar podstawowej temperatury ciała powinien być dokonywany codziennie o stałej porze, tym samym termometrem i w ten sam sposób. Zwykle wykonuje się go rano po przebudzeniu, ale prawidłowy wykres temperatury można uzyskać także przy pracy w systemie zmianowym. Konieczny jest co najmniej godzinny odpoczynek przed dokonaniem pomiaru temperatury.
- Obserwacji wydzieliny śluzowej produkowanej przez szyjkę macicy należy dokonywać w ciągu całego dnia, podczas każdej wizyty w toalecie. Na karcie cyklu rejestrujemy zaobserwowany najbardziej płodny typ śluzu oraz odczucie jemu towarzyszące.
- Samobadanie szyjki macicy jest obserwacją dodatkową, uzupełniającą. Przeprowadza się je raz w ciągu dnia i raz wieczorem. Budzi początkowo wiele wątpliwości, ale może być bardzo przydatne u kobiet w okresie premenopauzy lub kobiet, które mają trudności z zaobserwowaniem jakichkolwiek objawów wydzieliny śluzowej na zewnętrznych narządach płciowych.
- W fazie przedowulacyjnej dominujące estrogeny powodują nieznaczne otwieranie się i rozmiękanie szyjki macicy oraz stymulują ją do produkcji śluzu, którego zadaniem jest transportowanie plemników do wnętrza jamy macicy i dalej do jajowodów. Estrogeny nie wywierają natomiast wpływu na pomiar podstawowej temperatury ciała, a więc pozostaje ona na niskim, nie zmienionym poziomie.
- W fazie poowulacyjnej dominuje progesteron, który powoduje zamykanie się i twardnienie szyjki macicy, a także zanik produkowanego przez nią śluzu, co stanowi barierę dla plemników. Wzrost stężenia progesteronu po odbytej owulacji wywołuje wzrost podstawowej temperatury ciała o co najmniej 0,2˚C, a poziom tzw. wyższych temperatur utrzymuje się około 14 dni do następnej miesiączki. Progesteron blokuje także wystąpienie ponownej owulacji w cyklu.
Pomiar podstawowej temperatury ciała
Wieloletnie badania specjalistów w zakresie fizjologii kobiecego cyklu miesiączkowego doprowadziły do odkrycia, że zmiany stężenia poszczególnych hormonów wydzielanych podczas każdego cyklu wywołują skorelowane z nimi zmiany podstawowej temperatury ciała. W fazie pierwszej, estrogenowej, temperatura ciała pozostaje na nie zmienionym niższym poziomie, a w fazie następnej, progesteronowej, wzrasta o co najmniej 0,2˚C. Prowadzenie obserwacji podstawowej temperatury ciała (PTC) dostarcza istotnych informacji na temat fazy, w której się aktualnie znajdujesz w swoim cyklu miesiączkowym.
Temperaturę powinnaś zmierzyć bezpośrednio po przebudzeniu się i przed wykonaniem jakiejkolwiek czynności. Dobrze byłoby, gdyby Twój odpoczynek trwał co najmniej 6 godzin (nie jest to wymagane, ale zbyt krótki sen może być powodem nieregularności lub zaburzeń w cyklu). Należy także pamiętać, że około godziny 7:30 temperatura ciała w naturalny sposób wzrasta, a więc pomiary dokonane po tej godzinie będą zapewne podwyższone. Czytelne wykresy temperatury możesz uzyskać także przy pracy w trybie zmianowym. Jeżeli po nocnej pracy śpisz w dzień, zmierz temperaturę zaraz po przebudzeniu i zaznacz godzinę pomiaru na karcie cyklu. Możesz także spróbować mierzyć temperaturę o innej stałej porze, wystarczy przed pomiarem co najmniej godzinę odpocząć np. spokojnie leżąc, a godzinę pomiaru zarejestrować. Różnice w ustalonym przez Ciebie czasie codziennego pomiaru temperatury nie powinny przekraczać półtorej godziny.
Pomiar powinien być dokonywany wewnątrz ciała, a więc w ustach (oralnie), pochwie (waginalnie) lub odbycie (rektalnie). Niemiarodajne są pomiary pod pachą, w uchu lub na czole. Pamiętaj, że jeżeli mierzysz temperaturę w ustach, powinno to być codziennie dokładnie to samo miejsce/punkt.
Do pomiaru temperatury możesz wykorzystać dowolny rodzaj termometru z tym, że musisz pamiętać o specyfice poszczególnych typów termometrów:
- przy termometrach elektronicznych czas pomiaru jest bardzo krótki, ale dopuszczają one 0,1˚C rozrzutu temperatur (mogą raz zaniżać, raz zawyżać temperaturę o 0,1˚C);
- wykorzystując termometr owulacyjny z galinstanem, właściwy odczyt temperatury uzyskuje się po 3 minutach mierzenia;
- w przypadku termometrów owulacyjnych, rtęciowych, właściwy odczyt temperatury mierząc w ustach pod językiem uzyskuje się po 4 minutach, a w pochwie lub odbycie po 2 minutach;
- zwykłym lekarskim termometrem rtęciowym temperaturę w ustach należy mierzyć przez 8 minut, a waginalnie lub rektalnie przez 5 minut.
Nie rezygnuj z mierzenia temperatury także podczas choroby. W przypadku jej zakłóconego chorobą skoku, pozostałe obserwowane przez Ciebie objawy powinny pozwolić na prawidłową interpretację faz cyklu.
Interpretacja wykresu temperatury
Miesiączka poprzedzona jest okresem co najmniej trzech wyższych temperatur, choć u większości kobiet faza wyższych temperatur (inaczej faza progesteronowa lub ciałka żółtego) trwa około 14 dni. Zwykle wraz z wystąpieniem miesiączki temperatura spada i do owulacji utrzymuje się na niskim poziomie (tzw. linia podstawowa wyznaczona jest na poziomie najwyższej spośród sześciu temperatur, poprzedzających wzrost podstawowej temperatury ciała). Wzrost temperatury oznacza, że doszło już do owulacji, a powstałe po pękniętym pęcherzyku Graafa ciałko żółte zaczęło produkować progesteron. Poziom wyższych temperatur przyjmujemy jako wartość o 0,2˚C wyższąw stosunku do linii podstawowej. Wzrost temperatury do poziomu wyższych temperatur powinien utrzymywać się przez co najmniej trzy dni po dniu wystąpienia szczytu śluzu i przyjmuje się, że bezpośrednio po tych dniach rozpoczyna się okres bezwzględnej niepłodności.
Zdarzają się czasem cykle, w których temperatura zaczyna wzrastać mimo, że obserwowane są jeszcze objawy śluzu o cechach płodnych. Jest to przypadek przedwczesnego wzrostu temperatury. Takie temperatury oznaczamy w karcie cyklu symbolem ↑. Spowodowane są one wrażliwością kobiecego organizmu na progesteron wydzielany przez komórki ziarniste pęcherzyka Graafa. Takie sytuacje potwierdzają, że bardzo istotne jest uwzględnienie dnia szczytu śluzu przy interpretacji – dopiero po nim można wyznaczyć temperatury „wzrostowe” – w metodzie opisanej przez prof. J. Rötzera obrysowujemy je kółeczkiem, jako obserwacje pewne. Jeżeli trzecia z wzrostowych temperatur nie osiągnie wartości o 0,2˚C powyżej linii podstawowej, z oznaczeniem okresu niepłodności należy zaczekać na czwartą wyższą temperaturę (wystarczy, że utrzymuje się ona nad linią podstawową). Jeżeli natomiast, po dniu szczytu śluzu, pomiędzy trzema wzrostowymi temperaturami jeden pomiar spadnie do poziomu linii podstawowej albo poniżej niego, należy ten pomiar pominąć i zaczekać do następnej wyższej temperatury. Wystąpienie jednodniowego lub kilkudniowego wzrostu temperatury spowodowanego chorobą, stresem, podróżą i zmianą stref czasowych, należy oznaczyć jako zakłócone (wziąć w nawias) i nie uwzględniać przy wyznaczaniu poziomu linii podstawowej. Jednodniową zakłóconą temperaturę można natomiast uwzględnić do samego ponumerowania tzw. przedwzrostowej szóstki, czyli sześciu niższych temperatur poprzedzających skok temperatury.
Obserwacje śluzu
Pod wpływem hormonów płciowych komórki w kryptach (gruczołach) szyjki macicy wydzielają śluz, który widoczny jest także na zewnętrznych narządach płciowych. Wydzielina śluzowa może mieć różną konsystencję, zabarwienie i pozostawiać różnorakie odczucia w okolicach przedsionka pochwy – jej cechy zależą od hormonu dominującego w danej fazie cyklu miesiączkowego. Obserwacja zewnętrzna śluzu wydzielanego przez szyjkę macicy jest bardzo prosta: przyjrzyj się wydzielinie, która zostaje na papierze toaletowym podczas każdej Twojej wizyty w toalecie.
Oceń cechy charakterystyczne śluzu: jego zabarwienie i konsystencję oraz odczucie w okolicy przedsionka pochwy. Jeżeli w ciągu całego dnia zaobserwowałaś kilka cech śluzu, wybierz tę o charakterze najbardziej płodnym, czyli dającą najbardziej sprzyjające warunki dla przetrwania i przemieszczania się plemników.
Wydzielina śluzowa szyjki macicy typu mniej płodnego ma następujące cechy:
- nieprzejrzysta, mętna, biaława, mleczna, żółtawa;
- lepka, kleista, grudkowata;
- pozostawia odczucie: sucho, wilgotno.
Wydzielina śluzowa typu bardziej płodnego charakteryzuje się następującymi parametrami:
- przejrzysta, szklista, kryształowa;
- podobna do białka jaja kurzego;
- rozciągliwa (od 2 do nawet 15 cm), ciągnąca się, płynna;
- pozostawia odczucie: wilgotno, mokro, mokro-ślisko.
Często odczucia w obszarze przedsionka pochwy dają istotniejsze informacje niż obserwowany śluz: na przykład przy odczuciu „W” (tzw. „wnikliwej obserwacji”, stanowiącej pierwszy objaw płodności według metody prof. J. Rötzera) oraz odczuciu „mokro-ślisko”, gdy śluz jest tak płynny że trudno go zaobserwować, ale pozostawia on intensywne odczucie lubrykacji. Twoje obserwacje dotyczące wydzieliny śluzowej szyjki macicy zarejestruj na karcie cyklu wykorzystując odpowiednie oznaczenia.
Interpretacja cech śluzu szyjkowego
Pojawienie się jakiegokolwiek objawu śluzu jest zawsze objawem początku okresu płodności, natomiast dni suche są przyjęte jako dni naturalnej niepłodności. Pod wpływem narastającego stężenia estrogenów charakter wydzieliny śluzowej zmienia się z mniej płodnego na bardziej płodny, aż do osiągnięcia cech najbardziej optymalnych, czyli: rozciągliwości, przejrzystości, odczucia mokrości i śliskości. Ostatni dzień wystąpienia którejś z tych najbardziej płodnych cech przyjmujemy jako tzw. dzień szczytu śluzu („Peak day”) i oznaczamy ●. Dzień ten stanowi podstawę do wyznaczania początku okresu naturalnej niepłodności – wieczór trzeciego dnia wyższych temperatur po dniu szczytu wyznacza zakończenie się dni płodnych.
Należy pamiętać, że przebieg cyklu ma charakter dynamiczny, jest kształtowany na bieżąco, a więc może zostać zakłócony przez różnorodne czynniki typu: stres, choroba, przyjmowane leki, nadmierna ilość alkoholu, niedosypianie, zmiany stref klimatycznych. Zaburzenia mogą uwidaczniać się w charakterze wydzieliny śluzowej. Zwłaszcza zakłócenia w pierwszej fazie cyklu, podczas której jajnikowy pęcherzyk pierwotny wzrasta i dojrzewa, mogą spowodować, że pomimo zaistniałych już przemian hormonalnych i obecności śluzu typu płodnego do owulacji nie dojdzie, a dopiero po kilku dniach proces dojrzewania pęcherzyka zacznie się na nowo, pojawi się znowu śluz typu płodnego i wystąpi owulacja, a za nią dopiero nastąpi wzrost temperatury. Jest to zjawisko nazywane opóźnioną owulacją.
U niektórych kobiet w okresie obserwowania śluzu typu płodnego pojawia się lekkie, kilkudniowe krwawienie, ale uwaga – nie należy traktować takiego krwawienia jako miesiączki. Jest to tzw. krwawienie śródcykliczne, czyli takie krwawienie, które nie jest poprzedzone fazą wyższych temperatur i następuje w fazie niższych temperatur. Ważne jest, aby pamiętać, że okres krwawienia śródcyklicznego jest czasem możliwej płodności, krwawienie może zamaskować występujący śluz szyjkowy. Często krwawienie śródcykliczne lub plamienie występuje w okresie okołoowulacyjnym. Jeżeli po krwawieniu śródcyklicznym nie pojawi się żaden rodzaj śluzu, wtedy jego ostatni dzień przyjmujemy za dzień szczytu śluzu i oznaczamy ●.
Samobadanie szyjki macicy
U niewielkiej liczby kobiet wydzielina śluzowa szyjki macicy jest trudna do zaobserwowania na zewnętrznych narządach płciowych. W takich wypadkach warto polecić samobadanie szyjki macicy, które stanowi element dodatkowy i uzupełniający obserwacji objawów płodności (stosowany szczególnie w metodzie Rötzera). Możesz kontrolować zmiany, jakie zachodzą w obrębie szyjki macicy w poszczególnych fazach cyklu poprzez badanie jej dotykiem. Badanie to budzi wiele oporów, a czasem i początkowych trudności, ale daje cenne wskazówki dotyczące okresów płodności i naturalnej niepłodności.
Obserwacje najlepiej przeprowadzać wieczorem, pamiętając o dokładnym umyciu rąk i skróceniu paznokci. Najlepszym czasem na rozpoczęcie samobadania jest okres poowulacyjny, ponieważ wtedy szyjka macicy jest opuszczona i łatwo dostępna w badaniu. Macica podobna jest do odwróconej gruszki, a jej zewnętrzne ujście przypomina swoim kształtem właśnie tę węższą część z wgłębieniem pośrodku. Twardość szyjki macicy w okresach niepłodnych często porównuje się do czubka nosa, natomiast w okresie płodnym – do płatków uszu. Przy okazji obserwacji szyjki macicy pobierać można także śluz gromadzący się u jej ujścia. Zmiany dokonujące się w obszarze szyjki macicy w okresie płodności umożliwiają plemnikom wniknięcie w głąb macicy, natomiast w okresie niepłodności, przy udziale niepłodnego typu śluzu tworzą skuteczną dla plemników barierę. Warto wiedzieć, że samobadanie szyjki macicy zakłóca zewnętrzne obserwacje śluzu, więc powinnaś wybrać albo obserwację zewnętrznych objawów śluzu, albo badanie szyjki macicy wraz z oceną śluzu pobranego z jej ujścia.
Interpretacja zmian szyjki macicy
Na początku miesiączki szyjka macicy, pod naporem spływającej krwi menstruacyjnej, wydala czop gęstego śluzu, zatykający ujście szyjki macicy do pochwy. W okresach naturalnej niepłodności (na poniższym rysunku zaznaczonych kolorem zielonym) szyjka macicy jest twarda, zamknięta i opuszczona ku dołowi. Gromadzący się ponownie gęsty i lepki śluz (typ G) stanowi dodatkową barierę przed wniknięciem plemników w głąb jamy macicy.
W miarę wzrostu poziomu estrogenów w obrębie szyjki macicy zachodzą stopniowo pewne zmiany: jej ujście rozwiera się, szyjka staje się bardziej miękka, jest unoszona i staje się trudno dostępna w badaniu. Pod wpływem upłynniającego działania płynnego śluzu typu P gęsty i lepki śluz typu G rozrzedza się i pojawia się śluz o cechach bardziej płodnych (typ L) – rozpoczynają się dni płodne (na rysunku przedstawiają to pola o fioletowym obramowaniu).
Wraz ze zbliżaniem się owulacji zaobserwować można obecność śluzu odżywiającego plemniki i tworzącego kanaliki do ich transportu (typ S). Pojawia się obfita, śliska wydzielina śluzowa (typ P), która ułatwia transportowanie plemników do macicy i jajowodów, często jest ona tak płynna, że jest niezauważalna, a pozostawia jedynie intensywne odczucie wilgotności i lubrykacji.
Po owulacji szyjka macicy dość szybko zamyka się, twardnieje i ponownie zostaje opuszczona, gęsty śluz gromadzi się u jej ujścia do pochwy, powodując odczuwanie suchości w trakcie badania. Zwykle po trzech dniach po dniu szczytu śluzu rozpoczyna się okres naturalnej niepłodności (oznaczony na rysunku kolorem zielonym). Tuż przed wystąpieniem następnej miesiączki często pojawia się odczucie wilgotności w przedsionku pochwy, a czasem także wydzielina śluzowa szyjki macicy (kolor żółty na rysunku). Jest to spowodowane obniżającym się poziomem progesteronu i przejściową dominacją estrogenów.
Czytaj więcej: Szczegółowe zasady wyznaczania dni płodnych i dni niepłodnych.
