Niepłodność nie jest chorobą, jest jedynie symptomem zaburzeń i nieprawidłowości które, jeśli nie zostaną zidentyfikowane i nie będą odpowiednio leczone, doprowadzić mogą do poważnych problemów ze zdrowiem.
- Prowadzenie karty obserwacji cyklu pozwala na ustalenie dni największej płodności, pozwala także na zaobserwowanie nieprawidłowości czy zaburzeń oraz przekazanie kompleksowej informacji lekarzowi.
- Ustalenie przyczyn leżących u podłoża problemów z zajściem w ciążę pozwoli na podjęcie skutecznego leczenia, adekwatnego do rodzaju choroby.
- Dla optymalnej płodności niezbędne są trzy czynniki: dobrej jakości komórka jajowa, dobrej jakości plemniki oraz dobrej jakości śluz szyjki macicy. Jeśli którykolwiek z tych czynników jest osłabiony, należy zadbać o poprawę jakości pozostałych.
- Proces spermatogenezy u mężczyzn jest długotrwały (10 tygodni), a dla osiągnięcia pełnej sprawności plemników potrzeba około 3. tygodni, dlatego przy planowaniu poczęcia warto powstrzymać się ze współżyciem od początku cyklu do czasu największej płodności kobiety.
- Warto wspomagać się suplementacją witamin i minerałów (kobiety - Wit. B6, kwas foliowy, magnez; mężczyźni - cynk).
- Należy wykonać badanie oznaczające poziomy hormonów: prolaktyny PRL, lutropiny LH i folitropiny FSH oraz progesteronu w fazie II. cyklu, hormonów tarczycy FT3 i FT4 oraz tyreotropiny TSH, androgenów i innych, mogących wskazywać na istnienie zaburzeń hormonalnych.
Płodność pary ma charakter okresowy. U mężczyzny zależy ona od prawidłowego procesu wytwarzania plemników, drożności dróg wyprowadzających nasienie oraz zdolności do podjęcia współżycia płciowego. Płodność kobiety zależy natomiast od zdolności do podjęcia współżycia płciowego, predyspozycji do poczęcia, rozwoju i donoszenia ciąży oraz urodzenia dziecka i ma ona charakter cykliczny.
Czas płodności obejmuje długość życia komórki jajowej (12-24 godz.) uwolnionej podczas owulacji oraz czas zdolności do przeżycia plemników w drogach rodnych kobiety (przy obecności sprzyjającego śluzu 3-6 dni, natomiast w przypadku śluzu o charakterze niepłodnym ich żywotność skraca się do max 3 godzin).
Owulacja, czyli uwolnienie jednej komórki jajowej (w wyjątkowych przypadkach kilku komórek) występuje tylko raz w ciągu całego cyklu miesiączkowego. Sam moment owulacji jest trudny do precyzyjnego wyznaczenia. Przy analizie cyklu obserwować można jedynie pośrednie objawy wskazujące na okres okołoowulacyjny np. występowanie przejrzystego, rozciągliwego śluzu, rozmiękczenie szyjki macicy i jej nieznaczne rozwarcie, zmianę podstawowej temperatury ciała. Za czas najbardziej płodny, najbliższy owulacji, przyjęto dzień szczytu objawów śluzu i dzień następny, w którym obserwowane jest pogorszenie się jakości śluzu. Niektóre kobiety obserwują w okresie płodnym nagły spadek poziomu podstawowej temperatury ciała (PTC), po którym następuje jej wzrost na poziom wyższych temperatur – dzień spadku na wykresie temperatury i pierwszy dzień wzrostu temperatury wg prof. Rötzera wskazuje na dwa najbardziej płodne dni w cyklu.
Należy pamiętać, że aby doszło do owulacji, w jajniku musi znajdować się dojrzały do pęknięcia pęcherzyk Graafa, którego średnica powinna wynosić 20-26 mm. Jednak sama wielkość dojrzewającego pęcherzyka nie pozwala na dokładne określenie momentu owulacji. Dojrzewający pęcherzyk wydziela estrogeny, których poziom we krwi rośnie, aż osiągnie szczytowe stężenie na około 24 godziny przed owulacją. Zakończenie dojrzewania pęcherzyka powoduje zmniejszenie poziomu estrogenów i wyrzut Gonadoliberyny (Gn-RH Gonadotropin releasing hormone) z podwzgórza, a w następstwie uwolnienie Lutropiny (LH Luteinizing hormone) i Folikulotropiny (FSH Follicle-stimulating hormone). Jest to tzw. przedowulacyjny wzrost stężenia gonadotropin, odpowiedzialny za wystąpienie owulacji, która zwykle następuje po około 16 godzinach.
W licznych badaniach nad procesem owulacji (Marik i Hulka, Kerin, Killick i Elstein czy Craft, Tanger i Yovich, Rauscher i Ulm, Hilgers, Coulam) stwierdzono występowanie wielu anomalii które mogą stanowić przyczyny niewyjaśnionej niepłodności przy prawidłowym przebiegu cyklu:
- Luteinized unruptured follicle (LUF), czyli „nie pęknięty zluteinizowany pęcherzyk”, pęcherzyk Graafa, który nie pękł i nie została uwolniona komórka jajowa, a zmienił się w normalnie funkcjonujące ciałko żółte,
- Ovum retention, czyli „retencja komórki jajowej”, przy której dochodzi wprawdzie do pęknięcia pęcherzyka Graafa, ale komórka jajowa nie zostaje uwolniona, a zatrzymana w ściance pęcherzyka i uwięziona w tworzącym się ciałku żółtym,
- „Zespół pustego pęcherzyka”, czyli rozwój pęcherzyka Graafa bez komórki jajowej oraz wzgórka jajonośnego.
Z problemem niepłodności mamy do czynienia, jeśli upragniona ciąża nie wystąpiła w ciągu roku do dwóch lat starań, przy nie stosowaniu jakichkolwiek form antykoncepcji.
Prowadzenie codziennych obserwacji dostarcza bardzo cennych informacji na temat stanu zdrowia, a także stanów nietypowych czy chorobowych, które mogą być powodem problemów z płodnością. Na podstawie obserwacji zarejestrowanych w karcie cyklu można zidentyfikować:
- Brak miesiączek, przedłużające się miesiączki oraz krwawienia śródcykliczne,
- Brak okołoowulacyjnego wzrostu podstawowej temperatury ciała (cykl jednofazowy) wskazujący na brak owulacji; należy zaznaczyć, że w tzw. zespole policystycznych jajników można zauważyć wzrost PTC pomimo, że badanie USG nie potwierdza uwolnienia komórki jajowej,
- Opóźnioną owulację,
- Powtarzające się trudne do zinterpretowania wykresy z nieczytelnymi objawami owulacji,
- Występowanie generalnie podwyższonej temperatury ciała w całym cyklu, co może świadczyć o nadczynności tarczycy,
- Wykresy z ogólnie niskim poziomem temperatury ciała, co wskazuje na niedoczynność tarczycy,
- Powtarzanie się fazy lutealnej krótszej niż 10 dni, co świadczy o niewydolności ciałka żółtego (zbyt niski poziom progesteronu), czyli ograniczonej jego zdolności do podtrzymania ciąży,
- Fazę lutealną (faza wyższych temperatur) utrzymująca się powyżej 16 dni mimo negatywnego wyniku testu ciążowego, mogącą sugerować wystąpienie defektu owulacji w postaci nie pękniętego zluteinizowanego pęcherzyka,
- Niepowodzenie prób poczęcia pomimo wyraźnych objawów wystąpienia owulacji oraz prawidłowo zaplanowanego współżycia,
- Cykle ze zbyt krótką fazą występowania śluzu lub występowanie tylko śluzu typu mniej płodnego (niskie stężenie estradiolu), które są powszechną cechą dla cykli niepłodnych,
- Cykle z anormalnymi krwawieniami, stanowiącymi bardzo niepokojący objaw, wymagające jak najszybszej wizyty u lekarza i przeprowadzenia kompleksowych badań.
Powtarzanie się zaobserwowanych nieprawidłowości powinno zawsze skłonić do konsultacji z lekarzem, który może zlecić ewentualne badania czy też szczegółową diagnostykę ambulatoryjną oraz zdecydować o sposobie leczenia.
Przyczyny niepłodności kobiet
Najczęściej występującymi problemami z płodnością kobiet są przyczyny natury hormonalnej:
- Hiperprolaktynemia – zbyt wysokie stężenie prolaktyny, które może prowadzić do osłabienia wydzielania LH w okresie okołoowulacyjnym i zahamowania owulacji, a także do hamowania wydzielania progesteronu i niemożności utrzymania ciąży. Hiperprolaktynemia nie jest chorobą, a jedynie objawem, dlatego ważne jest ustalenie jej podłoża.
Podstawowe badania wykorzystywane w szczegółowej diagnostyce to: poziom PRL we krwi, TSH, T3 i T4 (w celu wykluczenia pierwotnej niedoczynności tarczycy), mocznik lub kreatynina (w celu wykluczenia niedoczynności nerek).
- Zespół policystycznych jajników PCOS – w patogenezie coraz częściej zwraca się uwagę na rolę podwyższonego poziomu insuliny. PCOS powoduje nadmierną produkcję męskich androgenów (m.in. testosteronu), co nasila rozbieżność między LH i FSH – poziom LH jest podwyższony, a poziom FSH obniżony, co w konsekwencji powoduje zaburzenia w dojrzewaniu pęcherzyków jajowych i zahamowanie owulacji, obumieranie pęcherzyków i powstawanie licznych cyst w obwodzie jajnika. Znamiennym objawem takiego problemu są rzadko występujące i skąpe miesiączki lub wtórny brak miesiączki.
Podstawowe badania wykorzystywane w szczegółowej diagnostyce to: USG jajników, określenie poziomu FSH i LH oraz TSH (w celu wyeliminowania niedoczynności tarczycy), oznaczenie stężenia androgenów.
- Zaburzenia fazy lutealnej - związane z niewydolnością ciałka żółtego, a co za tym idzie wytwarzaniem zbyt małej ilości progesteronu. Skutkuje to niewystarczającym przygotowaniem błony śluzowej macicy do implementacji zarodka i ograniczoną zdolnością do utrzymania ciąży.
Zaburzenie to jest łatwo obserwowalne, jeśli prowadzi się obserwacje poziomu podstawowej temperatury ciała (PTC). Faza II cyklu, czyli faza lutealna jest w takich przypadkach skrócona i trwa mniej niż 10 dni.
- Choroby tarczycy – niedostateczne lub też nadmierne wydzielanie hormonów tarczycy powoduje ogólnoustrojowe zaburzenia równowagi hormonalnej, co skutkuje zanikiem owulacji, nie przygotowaniem endometrium do implementacji zarodka, nieregularnością miesiączek lub ich zanikiem.
Podstawowe badania wykorzystywane w szczegółowej diagnostyce to: poziom tyreotropiny TSH.
Nierzadko występują także anatomiczne przyczyny niepłodności:
- nieprawidłowa budowa lub niedorozwój macicy,
- wady w budowie jajowodów.
Inne przyczyny:
- Endometrioza – polega na przemieszczaniu się nie złuszczonych fragmentów błony śluzowej macicy w głąb jamy brzusznej i ich rozrastaniu się. Endometrium zachowuje się tak samo jak w jamie macicy, czyli cyklicznie złuszcza się, powodując występowanie krwawień, stanów zapalnych i zrostów. Charakterystycznymi objawami towarzyszącymi endometriozie są długie, obfite i bolesne miesiączki, plamienia między miesiączkami, ból podczas współżycia, bóle w okolicach miednicy, niepłodność.
Podstawowe badania: USG, poziom markera CA-125 w osoczu, laparoskopia.
- Zaburzenia układu odpornościowego, alloimmunogenne – kobieta wytwarza przeciwciała przeciwko plemnikom partnera, albo jest uczulona na pewne części trofoblastu reagując zamknięciem naczyń odżywiających go, co z kolei powoduje obumarcie odżywianego za pomocą trofoblastu zarodka. Występują też zaburzenia autoimmunogenne, skierowane przeciwko własnym komórkom, prowadzące do przedwczesnej niewydolności jajników.
- Niewydolność jajników – czyli wyczerpanie tzw. zasobów pęcherzyków pierwotnych w jajnikach (rezerwy jajnikowej). Warto wiedzieć, że czasami stan ten ma charakter przejściowy uwarunkowany immunologicznie.
Podstawowe badania: poziom FSH (powyżej 30 U/l) i estrogenów (poniżej 30 g/ml), poziom AMH, laparoskopia, pobranie wycinka jajnika do badania.
- Stany zapalne i pozapalne narządów rodnych, które mogą spowodować powstanie zrostów utrudniających lub uniemożliwiających prawidłowe zagnieżdżenie się zarodka, zarośnięcie jajowodu lub szyjki macicy uniemożliwiające zapłodnienie, a także powstanie zrostów w obrębie jajnika, co wyklucza wystąpienie owulacji. Podobne komplikacje powodują mięśniaki macicy.
Przyczyny niepłodności mężczyzn
Głównymi przyczynami problemów z płodnością mężczyzn są:
- Zaburzenia hormonalne, najczęściej niski poziom testosteronu, skutkujący zmniejszeniem liczby produkowanych plemników.
- Żylaki powrózka nasiennego powodują miejscowe podwyższenie temperatury w miejscu wydostawania się plemników z jądra, co sprawia, że obniża się ich ruchliwość lub nawet giną.
- Zakażenia i stany zapalne – każdy stan zapalny męskich narządów rozrodczych może skutkować uszkodzeniem plemników lub spowodować nawet zniszczenie najądrzy. Niebezpieczną chorobą jest świnka, która wywołuje zniszczenie jąder u ok. 25% chorujących mężczyzn w okresie dojrzewania.
- Wsteczna ejakulacja, której przyczyną są zaburzenia kurczliwości mięśni cewki moczowej, powodujące przesuwanie plemników do pęcherza moczowego zamiast ujściem cewki moczowej na zewnątrz. Zaburzenia te mogą mieć charakter przejściowy lub trwały.
- Nowotwory w obrębie narządów rozrodczych i ich leczenie często powodują trwałą niepłodność, choć zdarza się, że po kilku latach od zakończenia leczenia spermatogeneza częściowo powraca.
- Niezdrowy styl życia – używki, niewłaściwa dieta oraz stres powodują obniżenie liczby, ruchliwości i żywotności plemników. Natomiast długotrwałe przegrzewanie okolic jąder (także noszenie obcisłej bielizny) skutkować może zaburzeniami produkcji plemników.
- Niektóre choroby tzw. układowe, np. choroby układu krążenia, przewlekłe zapalenie nerek, cukrzyca, niedokrwistość, choroby trzustki i wątroby, alkoholizm czy infekcje narządów miednicy małej mogą przyczyniać się do obniżenia płodności.
Prowadząc systematycznie, codzienne obserwacje zmian podstawowej temperatury ciała i objawów śluzu oraz ewentualnie samobadanie szyjki macicy, możesz bez większego wysiłku uzyskać świadomość stanu swojego zdrowia, a co najważniejsze zidentyfikować już na wczesnym etapie problemy zdrowotne powodujące zaburzenia Twojego cyklu płodności. W wielu sytuacjach taka podstawowa samo-diagnostyka i wykrycie potencjalnych nieprawidłowości oraz podjęcie leczenia już na wczesnym etapie, pozwoli uniknąć zaostrzenia się stanów chorobowych, prowadzących w wielu przypadkach do niepłodności. Okazuje się także, że przy wczesnym wykryciu anomalii cyklu miesiączkowego, wystarczy rezygnacja z niehigienicznego stylu życia, zadbanie o swoją kondycję fizyczną i wypoczynek organizmu oraz uzupełnienie witamin i minerałów, aby poprawić ogólny stan zdrowia i unormować przebieg cyklu miesiączkowego.
Preparaty lecznicze
Preparaty lecznicze stosowane najczęściej w naturalnych metodach planowania rodziny i Naprotechnologii:
Dla kobiet:
- Magnez – wykorzystywany w regulowaniu cykli miesiączkowych, wpływa na skrócenie zbyt długo trwających krwawień miesiączkowych, pomaga przy bólach miesiączkowych, powoduje skrócenie zbyt długiej fazy śluzu, łagodzi skurcze macicy, zmniejsza nerwowość i podatność na stres.
- Preparaty roślinne na bazie owoców niepokalanka pospolitego (agni casti fructus), stosowane dla uregulowania cyklu miesiączkowego poprzez wydłużenie II fazy cyklu (fazy ciałka żółtego), obniżające ponadto zbyt wysoki poziom prolaktyny i łagodzące objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego oraz migrenowe bóle głowy.
- Olej z wiesiołka – stosowany dla poprawy jakości i ilości śluzu szyjkowego, pomaga łagodzić dolegliwości związane z PMS.
- Witamina B6 – stosowana w celu poprawy jakości i ilości śluzu wydzielanego przez szyjkę macicy, a także wydłużenia II. fazy cyklu.
- Terapia gestagenowa (suplementacja progesteronu), stosowana przez 10-12 dni w cyklach, w których nie pojawia się owulacja i faza wyższych temperatur. Terapia musi być przeprowadzona pod ścisłą kontrolą lekarza i dostosowana do indywidualnego przebiegu cyklu. Zwykle zaczyna się ją od 4. dnia po szczycie śluzu. Po trzech dniach przyjmowania leku występuje niepłodność związana ze wzrostem stężenia progesteronu i trwa do końca cyklu. Ważne: niektóre preparaty nie nadają się do takiej terapii, gdyż nie wywołują fazy wyższych temperatur.
Dla mężczyzn:
- Szereg naturalnych preparatów stosowanych w celu poprawy procesu spermatogenezy, jakości nasienia oraz funkcjonowania męskich narządów rozrodczych, zawierających różne kombinacje: furmanu L-karnityny, acetylu L-karnityny, betakarotenu, witaminy C, koenzymu Q10, cynku, kwasu foliowego, selenu, witamin z grupy B (w tym głównie B12), miedzi, chromu oraz witamin A i E.
Należy pamiętać, że spermatogeneza, czyli okres produkcji i dojrzewania plemników trwa u mężczyzny aż 10 tygodni, a więc o jakość nasienia należy zacząć dbać nawet 3 miesiące przed rozpoczęciem starań o poczęcie dziecka.
