Przez wiele lat cykl miesiączkowy kobiety podporządkowany był głównie wpływom księżyca i trwał 28 dni – te czasy jednak minęły. Dzisiejszy, bardziej intensywny tryb życia powoduje, że długość cyklu menstruacyjnego kobiet ulega znacznym wahaniom. Szczególnie pierwsza faza cyklu miesiączkowego jest wrażliwa na działanie wielu czynników zewnętrznych, na przykład: rodzaju i intensywności oświetlenia, dalekich podróży i związanych z nimi zmian stref klimatycznych oraz temperatury otoczenia, jakości snu, stanu odżywienia, sprawności fizycznej, narażenia na przewlekły stres czy też różnorakich schorzeń.
Metoda kalendarzykowa opisana przez doktorów Ogino i Knausa dzisiaj nie ma już zastosowania, a dla każdej kobiety coraz ważniejsze staje się wsłuchiwanie się w indywidualny rytm własnego ciała, świadomość zachodzących cyklicznie przemian i regularne prowadzenie obserwacji tych zmian
W dalszej części artykułu omówione zostaną szczegółowo kwestie dotyczące zmieniających się podstawowych symptomów płodności:
- Typowy cykl miesiączkowy jest dwufazowy: rozpoczyna się miesiączką, po której następuje pierwsza faza przedowulacyjna (estrogenowa), po czym rozpoczyna się druga faza cyklu: poowulacyjna (progesteronowa).
- Obecnie za typowe uważa się cykle trwające od 23 do 35 dni, a za nieregularne takie, których różnice w długości przekraczają 10 dni. Powoduje to, że wyliczanie dni płodnych w oparciu o wzorcowy 28-dniowy cykl miesiączkowy często kończy się nieplanowanym poczęciem dziecka.
- Zmiany hormonalne zachodzące w organizmie kobiety podczas każdego cyklu wywołują szereg objawów, w tym: zmiany jakości śluzu szyjkowego, zmiany podstawowej temperatury ciała, zmiany w obrębie szyjki macicy. Codzienna obserwacja tych objawów pozwala z dużą precyzją ustalić kiedy mamy do czynienia z okresem niepłodności (względnej i bezwzględnej), a kiedy z okresem płodnym.
- Zdolność do zapłodnienia uwolnionej podczas owulacji komórki jajowej trwa do 12 godzin (w przypadku owulacji mnogiej nawet do 24 godzin), ale ze względu na żywotność plemników przyjmuje się, że okres płodny rozpoczyna się na 5-6 dni przed możliwą owulacją.
- Fluktuujące podczas każdego cyklu miesiączkowego hormony są odpowiedzialne zarówno za zmiany fizjologiczne w obrębie narządów płciowych kobiety, jak i zmiany jej samopoczucia, kondycji fizycznej i intelektualnej, a także zmiany stanu skóry i wyglądu. Świadomość tych zmian i umiejętność ich codziennego rozpoznawania znacznie ułatwia radzenie sobie z pojawiającymi się okresowo dolegliwościami.
Przebieg typowego cyklu miesiączkowego
Cykl miesiączkowy (menstruacyjny) rozpoczyna się w dniu wystąpienia krwawienia miesiączkowego, a kończy ostatniego dnia przed wystąpieniem kolejnego krwawienia.
Typowy cykl ma przebieg dwufazowy, czyli wyróżnić możemy dwie następujące po sobie fazy: przedowulacyjną i poowulacyjną, rozdzielone kulminacyjnym momentem owulacji (jajeczkowania). Wbrew powszechnym opiniom moment ten często nie przypada w środku cyklu, a jest umiejscowiony około 14 dni przed wystąpieniem spodziewanej miesiączki.
W fazie przedowulacyjnej (zwanej też estrogenową lub folikularną), tuż po ustaniu krwawienia miesiączkowego, rozpoczyna się w macicy proces odbudowy złuszczonej błony śluzowej na skutek działania dominujących w tej fazie hormonów – estrogenów. Jednocześnie następuje wzrost i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, z których jeden uzyskuje pozycję dominującego i rozwija się jako pęcherzyk Graafa, a gdy osiąga dojrzałość, pęka i podczas owulacji uwalnia komórkę jajową. Uwolniona komórka jajowa zostaje wychwycona przez strzępki jajowodu i skierowana w jego głąb, rozpoczynając tym samym swoją wędrówkę w stronę macicy. Po około 12-24 godzinach jajeczko - jeśli nie zostało zapłodnione – obumiera i jest przez organizm wydalane.
Faza poowulacyjna (zwana też progesteronową lub lutealną) zdominowana jest działaniem hormonu – progesteronu. Produkowany jest on przez ciałko żółte powstałe z pękniętego pęcherzyka Graafa i odpowiedzialny jest za przemiany wydzielnicze błony śluzowej macicy. Gdy nie dojdzie do zapłodnienia i zagnieżdżenia zapłodnionej komórki jajowej w macicy, ciałko żółte zanika (poziom progesteronu spada) powodując niedokrwienie błony śluzowej i w efekcie kolejne jej złuszczenie, czyli krwawienie miesiączkowe. W ten sposób rozpoczyna się następny cykl miesiączkowy.
Miesiączka przygotowuje macicę do kolejnego cyklu, w trakcie którego błona śluzowa ponownie narasta i przekształca się tak, aby stworzyć odpowiednie warunki do ewentualnego zagnieżdżenia się zarodka ludzkiego.
Obecnie długość cyklu miesiączkowego u większości kobiet odbiega od przyjętego za przeciętny 28-dniowego cyklu, a za typowe uważa się cykle trwające od 23 do 35 dni. Za cykle nieregularne przyjąć można takie cykle, których różnice w długości przekraczają 10 dni. Wahania długości cykli poszczególnych kobiet obserwowane są głównie w fazie przedowulacyjnej, natomiast długość fazy poowulacyjnej jest u większości kobiet dość regularna i wynosi około 14 dni.
W konsekwencji identyfikowanie dni płodnych na podstawie daty wystąpienia ostatniego krwawienia miesiączkowego i wyliczanie ich w oparciu o wzorcowy 28-dniowy cykl miesiączkowy jest obarczone bardzo dużym błędem i często kończy się nieplanowanym poczęciem dziecka. Tylko kompleksowa obserwacja sygnałów wysyłanych przez organizm kobiety pozwala precyzyjnie ustalić, kiedy przypadają dni płodne, warto więc poznać dokładniej jakie to sygnały i jakie procesy nimi sterują.
Zmiany hormonalne towarzyszące poszczególnym fazom cyklu miesiączkowego
Przemiany występujące w cyklu menstruacyjnym kobiety są spowodowane cyklicznie występującymi zmianami hormonalnymi. Hormony (substancje chemiczne) wydzielane są przez gruczoły dokrewne, na podstawie sygnałów inicjowanych przez mózg i oddziałują na różne funkcje organizmu.
Cykl każdej kobiety obejmuje dwie fazy: fazę przedowulacyjną, zdominowaną przez działanie estrogenów i fazę poowulacyjną, w której główną rolę odgrywa progesteron.
Na początku każdego cyklu, po rozpoczęciu się krwawienia miesiączkowego, z odpowiedniej okolicy podwzgórza, zostają wydzielone do krwi substancje pobudzające przysadkę mózgową, która zaczyna produkować hormon zwany folikulostymuliną (FSH). Hormon ten pobudza proces dojrzewania pęcherzyków wzrastających w jajniku, wraz ze znajdującymi się w nich komórkami jajowymi. Dojrzewające pęcherzyki wydzielają także hormony zwane estrogenami, dzięki którym: odnawia się i rozrasta błona śluzowa macicy, gruczoły szyjki macicy zwiększają wydzielanie śluzu oraz nieznacznie otwiera się sama szyjka, zostaje lekko uniesiona i staje się miękka. Wysoki poziom estrogenów nie ma wpływu na podstawową temperaturę ciała, która pozostaje na względnie niskim poziomie.
Stężenie estrogenów osiąga szczytowy poziom około 24 godzin przed jajeczkowaniem, a jednocześnie następuje gwałtowny wyrzut z przysadki mózgowej hormonu luteinizującego (LH). Hormon ten powoduje pęknięcie dojrzałego pęcherzyka jajnikowego, zwanego w tym stadium pęcherzykiem Graafa, i uwolnienie komórki jajowej – owulację. Jeżeli z jakiś powodów nie nastąpi wyrzut hormonu LH lub jego stężenie będzie zbyt niskie, nie dojdzie do jajeczkowania, nawet jeżeli pęcherzyk osiągnie dojrzałość.
Po owulacji poziom estrogenów gwałtownie spada osiągając minimum, po czym znów nieznacznie się podnosi i utrzymuje poniżej poziomu przedowulacyjnego aż do czasu wystąpienia menstruacji. Pęcherzyk, z którego uwolniła się komórka jajowa, zmienia swoją postać i podejmuje nową funkcję ciałka żółtego (corpus luteum), wydzielając hormon progesteron. Podwyższony poziom progesteronu wiąże się z dalszym pogrubieniem błony śluzowej macicy i wzrostem jej ukrwienia, zahamowaniem następnej owulacji, wzrostem podstawowej temperatury ciała o minimum 0,2˚C, zgęstnieniem śluzu oraz zamknięciem się, opuszczeniem i stwardnieniem szyjki macicy. Czynniki te stanowią zespół objawów, na podstawie których określa się początek okresu niepłodności poowulacyjnej bezwzględnej (pewnej).
Ciałko żółte wydziela progesteron przez około dwa tygodnie. Gdy nie dojdzie do zapłodnienia, jego żywotność się kończy, a poziom progesteronu gwałtownie spada, czemu towarzyszy niedokrwienie, a następnie złuszczanie się błony śluzowej macicy oraz wydalanie jej w postaci krwawienia miesiączkowego. Jeżeli natomiast komórka jajowa zostanie zapłodniona, powstaje ciałko żółte ciążowe pełniące podobną funkcję do ciałka żółtego menstruacyjnego, tyle że przez okres około 16 tygodni. Później stopniowo zanika.
Jak dochodzi do owulacji i jak można ustalić czas jej wystąpienia?
W jajnikach kobiety znajdują się pęcherzyki jajnikowe w różnych stadiach rozwoju. Najwięcej jest pęcherzyków pierwotnych, w które dziecko płci żeńskiej jest wyposażane jeszcze w trakcie życia płodowego. Z czasem liczba ich maleje, aby w czasie premenopauzy całkowicie się wyczerpać.
Pęcherzyki pierwotne pod wpływem działania FSH stopniowo przekształcają się w pęcherzyki wzrastające, kilka spośród nich w pęcherzyki dojrzewające, a następnie jeden w pęcherzyk Graafa, z którego podczas owulacji uwolniona zostaje komórka jajowa.
W okresie okołoowulacyjnym wydzielina produkowana przez szyjkę macicy nabiera cech najbardziej płodnych, czyli jest bardzo rozciągliwa, pozostawia odczucie mokrości i śliskości, jest przezroczysta, kryształowa i przypomina wyglądem białko jaja kurzego. Po tzw. dniu szczytu śluzu, a więc po ostatnim dniu obserwowania śluzu typu płodnego, następuje widoczne pogorszenie się jego jakości oraz szybki jego zanik.
Owulacja jest procesem bardzo złożonym, w którym bierze udział wiele substancji chemicznych o działaniu hormonalnym, i często może dochodzić do zaburzeń tego procesu, a dokładny moment owulacji trudno jest wskazać precyzyjnie. Wskaźnikami informującymi o zbliżającej się owulacji są: poziom wzrostu pęcherzyka Graafa obserwowany za pomocą badania USG, wzrost poziomu LH a także zmiana cech wydzieliny śluzowej szyjki macicy. O odbytej owulacji zwykle świadczą: wzrost poziomu progesteronu i podniesienie się podstawowej temperatury ciała, jednak zdarza się czasem, że pomimo wystąpienia tych objawów, do owulacji nie doszło (np. w przypadku nie pękniętego zluteinizowanego pęcherzyka – LUF).
Posługując się jedną z metod naturalnego rozpoznawania płodności opracowanej przez prof. J. Rötzera możemy na podstawie obserwacji śluzu i temperatury poprzebudzeniowej określić czas bardzo zbliżony do owulacji – przypada on na dzień szczytu śluzu oraz na dzień następny po tym szczycie lub też na dzień spadku temperatury tuż przed jej wzrostem na poziom wyższych temperatur i na pierwszy poranek wzrostu temperatury.
Jedynym dowodem na wystąpienie owulacji pozostaje jednak nadal zaobserwowanie tego zjawiska podczas np. operacji, a także ewentualna ciąża.
Uwolniona podczas owulacji komórka jajowa żyje tylko do 12 godzin (w przypadku owulacji mnogiej do 24 godzin). Wystąpienie kolejnej owulacji w jednym cyklu jest zahamowane przez działanie progesteronu, wydzielanego przez ciałko żółte, powstałe po pęknięciu pęcherzyka Graafa.
Moment owulacji (trwał 15 minut) został zarejestrowany przypadkowo podczas zabiegu hysterectomii: Ovulation moment caught on camera.
Podczas innego zabiegu udało się także nagrać sekwencję wideo pokazującą moment owulacji na żywo:
Na poniższym rysunku przedstawione zostały dni możliwej owulacji w zależności od długości cyklu – przypadają one zwykle u poszczególnych kobiet od 12. do 16. dnia przed wystąpieniem następnej miesiączki.
Jak dominujące w poszczególnych fazach cyklu hormony wpływają na szyjkę macicy i wydzielany przez nią śluz?
Budowa i funkcja śluzu wydzielanego w kryptach (gruczołach umieszczonych w ściankach) szyjki macicy oraz ich związek z płodnością zostały zbadane i opisane przez prof. Erika Odeblada z Uniwersytetu Umea w Szwecji. Zaobserwował on występowanie czterech rodzajów śluzu szyjki macicy: G, L, S oraz P.
Śluz typu G jest gęsty, zamyka kanał szyjki macicy podczas dni niepłodnych w cyklu i stanowi barierę dla plemników. Występuje on zwykle tuż po zakończeniu krwawienia miesiączkowego, a także w okresie poowulacyjnym i w czasie ciąży. Produkowany w najwyżej położonych kryptach szyjki macicy śluz typu P powoduje rozcieńczenie gęstego śluzu typu G, dając odczucie wilgotności w przedsionku pochwy (odczucie „W” według metody prof. J. Rötzera) i sygnalizując tym samym kobiecie początek okresu płodności. Śluz typu L pojawia się w miarę wzrostu poziomu estrogenów, jest lepki, ciągliwy, nieprzejrzysty. Przy wysokim poziomie estrogenów płyn śluzowy staje się coraz bardziej przejrzysty, rozciągliwy i daje odczucie śliskości, lubrykacji – to śluz typu S. Dodatkowo pod wpływem estrogenów szyjka macicy robi się miękka i nieznacznie się rozwiera, ułatwiając przenikanie plemników w głąb jamy macicy i dalej do jajowodów.
Śluz okołoowulacyjny zawiera zarówno nici śluzu S (żel płynny), jak i grudki śluzu typu L (żel lepki), a równowaga pomiędzy nimi wydaje się konieczna do utrzymania płodności na optymalnym poziomie. Według prof. Odeblada elipsowate cząstki śluzu L stanowią ramę dla płynnego śluzu S i zachowują się jak mechanizm wyłapujący plemniki, które prawdopodobnie nie nadają się do zapłodnienia, ułatwiający jednocześnie transport plemnikom sprawniejszym. Wydzielina śluzowa okresu najbliższego owulacji składa się ze śluzu typu S, L oraz w 4-8% ze śluzu typu P, powodującego wzrost intensywności odczucia śliskości poprzez upłynnienie i rozcieńczenie śluzu typu L i S, co ułatwia transport plemników w głąb jamy macicy. Obecność śluzu typu P tłumaczy silne odczucie lubrykacji bez widocznych oznak śluzu na zewnątrz (często jest to właśnie szczyt śluzu tzw.: „the Peak day”).
Po owulacji pod wpływem wydzielanego progesteronu, szyjka macicy dość szybko twardnieje i zamyka się, stwarzając tzw. „biologiczną zastawkę” dla plemników. Dodatkową barierą jest pojawiający się gęsty i lepki śluz typu G.
Obserwacje prof. Odeblada wskazują na zmienność długości fazy wydzielania śluzu wraz z wiekiem kobiet. I tak u kobiet 20-letnich średnia długość tej fazy wynosi 4-5 dni, natomiast u kobiet 35-letnich już tylko 1-2 dni. Podobnie zmieniają się cechy śluzu szyjkowego (jego jakość).
Na podstawie :
- E. Odeblad „The Discovery of different types of cervical mucus and the Billings Ovulation Method”, Bulletin Natural Family Planning Council of Victoria, 1994.
- E. Odeblad “Cervical Mucus and their functions”, Irish College Physicians and Surgeons, 1997.
Czytaj więcej: Jak prowadzić obserwacje zmian płodności w cyklu miesiączkowym?
W jaki sposób kształtuje się wykres podstawowej temperatury ciała w trakcie cyklu?
Patrząc na wykres podstawowej temperatury ciała, w cyklu miesiączkowym kobiety zaobserwować można dwie fazy: fazę niższych temperatur i fazę wyższych temperatur.
Faza niższych temperatur ma swój początek w pierwszych dniach występowania miesiączki, natomiast tuż po owulacji podstawowa temperatura ciała wzrasta i pozostaje podwyższona aż do następnej miesiączki.
Za wzrost podstawowej temperatury ciała po owulacji odpowiada progesteron, produkowany przez ciałko żółte powstałe po pęknięciu pęcherzyka Graafa. Progesteron ma na celu przygotowanie odpowiednich warunków do zagnieżdżenia się zapłodnionej komórki jajowej oraz prawidłowego rozwoju ciąży. Funkcja ciałka żółtego menstruacyjnego kontynuowana jest przez około 10 dni, po czym zaczyna zanikać, powodując odklejenie się wierzchniej warstwy błony śluzowej macicy i jej wydalenie w postaci miesiączki.
W przypadku zapłodnienia komórki jajowej, ciałko żółte podejmuje funkcję ciałka żółtego ciążowego. Produkuje ono duże ilości estrogenów i progesteronu, koniecznych do prawidłowego rozwoju ciąży. Zwiększona produkcja progesteronu utrzymuje się do około 16 tygodnia ciąży, a więc do chwili przejęcia zadania utrzymania ciąży przez wykształcone już łożysko.
Najważniejszym celem progesteronu jest zmniejszenie pobudliwości skurczowej macicy i nie dopuszczenie do przedwczesnego wydalenia płodu. Ustanie jego wydzielania przez łożysko w końcowym okresie ciąży zwykle jest sygnałem do rozpoczęcia porodu.
Czytaj więcej: Szczegółowe Reguły wyznaczania faz niepłodności i fazy płodności.
Kiedy w cyklu występują dni niepłodne, a kiedy dni płodne?
W trakcie cyklu miesiączkowego zarysowują się trzy okresy związane ze zmianami płodności:
Okresy niepłodności względnej. Jego początek wyznacza miesiączka, a koniec określić można według kilku podstawowych zasad bazujących na obserwacji temperatury poprzebudzeniowej i jakości śluzu szyjkowego. Długość tej fazy nie jest stała i zmieniać się może w każdym cyklu kobiety. W przypadku bardzo krótkich cykli menstruacyjnych bardzo wcześnie rozpoczyna się wzrost komórki jajowej i już w ostatnich dniach miesiączki zaczyna się faza płodności (!). Indeks Pearl’a dla tej fazy wynosi mniej niż 0,2%.
Faza płodności, obejmuje stosunkowo niewiele dni. Dojrzała komórka jajowa wydostaje się z pęcherzyka Graafa (jajeczkowanie) i przemieszcza się jajowodem, a jej zdolność do zapłodnienia trwa do 12 godzin (w przypadku owulacji mnogiej do 24 godzin). Ze względu na żywotność plemników do 5-6 dni przyjmuje się taki właśnie okres przed owulacją jako płodny. Istotnymi, łatwymi do zaobserwowania symptomami okresu płodności są: dobrej jakości śluz wydzielany przez szyjkę macicy, zmiany w obrębie szyjki macicy i odczuwany ból owulacyjny.
Faza niepłodności poowulacyjnej (bezwzględnej), rozpoczyna się w kilka dni po owulacji od obumarcia komórki jajowej i trwa do następnej miesiączki. Koniec okresu płodności znamionuje wzrost podstawowej temperatury ciała o minimum 0,2˚C, utrzymujący się przez trzy kolejne pomiary oraz pogorszenie się jakości śluzu wydzielanego przez szyjkę macicy i jego szybki zanik. Indeks Pearl’a dla tej fazy wynosi 0%, czyli jest to stuprocentowa niepłodność.
Wpływ hormonów na Twoje samopoczucie i wygląd
Naturalne podczas cyklu miesiączkowego fluktuacje poziomu hormonów w organizmie kobiety wyzwalają zarówno procesy rozrodcze, objawiające się przemianami w obrębie narządów płciowych, jak i zewnętrzne zmiany wyglądu oraz zmiany kondycji fizycznej, emocjonalnej oraz sprawności intelektualnej.
Działanie estrogenów w pierwszej fazie cyklu (przedowulacyjnej) powoduje:
- utrzymywanie się podstawowej temperatury ciała na nie zmienionym, niskim poziomie,
- stopniową regenerację błony śluzowej macicy,
- rozwieranie się, unoszenie i mięknięcie szyjki macicy,
- zmianę cech obserwowanego śluzu szyjkowego z mniej płodnego na bardzo płodny.
W okresie dominującego stężenia estrogenów zaobserwować możesz bardzo dobre samopoczucie, poprawę kondycji fizycznej, większą sprawność intelektualną i zwiększoną zdolność do koncentracji, a także wzrost libido oraz piękniejszy wygląd. Faza estrogenowa jest jednak niestabilna, kształtuje się na bieżąco w każdym cyklu, jest wrażliwa na działanie stresu, leków i innych czynników, które mogą zakłócić jej przebieg.
Wpływ zwiększonego stężenia progesteronu w drugiej fazie cyklu (poowulacyjnej) wywołuje:
- wzrost podstawowej temperatury ciała o co najmniej 0,2˚C,
- zahamowanie kolejnej owulacji,
- odczucie pełniejszych piersi,
- przemiany wydzielnicze błony śluzowej macicy (przygotowanie do ewentualnego zagnieżdżenia się zarodka ludzkiego),
- zamknięcie ujścia szyjki macicy, jej obniżenie i stwardnienie,
- zgęstnienie i zanik śluzu szyjkowego.
W fazie progesteronowej często występuje gorsze samopoczucie fizyczne, nasilać się mogą objawy zmęczenia czy senności, słabnie kondycja emocjonalna, wzrasta nerwowość, pojawia się spadek koncentracji, pogorszenie sprawności intelektualnej, obniżenie libido i pogorszenie stanu skóry.
